Woelige geschiedenis voor de Fortjes van Ekeren
Ten noorden van het NMBS rangeerstation Antwerpen Noord liggen de Verlegde Schijns met de voorgracht en de hoofdgracht. Deze waterlopen worden beheerd door de Vlaamse Milieumaatschappij. Ze vervullen thans een essentiële rol in de waterhuishouding van de ganse regio ten oosten en het noorden van Antwerpen. Aan het waterzuiveringsstation Rode Weel in Oorderen, vlak bij ons natuurgebied de Kuifeend, worden de Schijns onder het Kanaaldok gepompt. Ze monden uit in de Schelde aan de Twaalf Sluizen.
Naast hun belang als waterloop hadden de Verlegde Schijns een militair strategische functie in het verdedigingsconcept van de Vesting Antwerpen dat tot in 1914 is behouden gebleven.
Tot begin van de jaren 1900 konden de Scheldepolders – die toen nog tot aan de omwalling van de stad Antwerpen reikten – in enkele dagen volledig onder water worden gezet door bij hoogtij Scheldewater binnen te laten stromen. Daarom was het rond 1860 niet noodzakelijk om ten noorden van de stad een dicht net van militaire bouwwerken te voorzien. Het fort van Merksem in het oosten en het dijkfortje van Oorderen in het westen waren voldoende om dit overstroombare gebied te beveiligen.
De geleidelijke expansie van de haven in noordelijke richting maakte nieuw strategisch denkwerk noodzakelijk. De polders die voor de havenactiviteiten waren opgehoogd konden immers niet meer overstroomd worden. Beslist werd om de Brialmontgordel – met zijn bakstenen forten 1 tot 8 – in noordelijke richting te sluiten met een veiligheidsomwalling bestaande uit een doorlopende gracht die werd verdedigd door 4 fortjes. De vestingbouwkundige term voor zo’n fortjes is caponniére. Het is een flankerings-bouwwerk die vóór een wal en in een gracht ligt.
Vanaf de benedenloop van de Oudelandse beek werd een dubbele gracht voorzien. De voorgracht moest het water van de polderbeken opvangen. De veel bredere hoofdgracht moest de vijand tegenhouden.
Tussen de voorgracht en de hoofdgracht werd een iets hogere dijk aangelegd die de grens moest vormen voor het noordelijk overstromingsgebied.
Bij de Duitse aanval op de Vesting Antwerpen in september-oktober 1914 waren de werken aan de grachten en de wallen – die liepen vanaf Luchtbal tot aan Lillo – nog in volle uitvoering. De 4 caponniéres waren wel klaar, twee ervan nog zonder aarden bedekking.
De caponnières aan de hoofdgracht zijn opgetrokken uit ongewapend beton met muren van 1 meter dik en bovenaan een dak van 1,5m. Aan de veldzijde (vanwaar normaal de vijand komt) zijn ze bedekt met aarde. De vier kanonkelders, aan weerszijde van een centrale gang, zijn ingericht voor de opstelling van de geschutsstukken. In elk van de fortjes konden 8 kanonnen worden geplaatst. Die konden enkel zijwaarts vuren, dus ter verdediging van de flanken. Zo moest voorkomen worden dat de vijand met bootjes de brede waterloop zou oversteken of tijd zou hebben om een noodbrug aan te leggen.
Tijdens de tweede wereldoorlog waren in de fortjes Russische soldaten gelegerd die meevochten met het Duitse leger en die instonden voor de bewaking van het rangeerstation en de bediening van het luchtafweergeschut. In september 1944, bij de bevrijding van de haven werd het tweede fortje, dat dienst deed als munitieopslagplaats, opgeblazen door het terugtrekkende Duitse leger. Het vierde fortje werd gesloopt bij de aanleg van het bezinkingsbekken van het zuiveringsstation Rode Weel.
Tussen het derde en vierde fortje stond een ‘versterkte poort’. Maar die stond blijkbaar in de weg voor de toegang tot de NMBS mainhub en is recent domweg vernietigd.
Het sluitstuk van deze veiligheidsomwalling was het dijkfortje van Oorderen. Nadat dit jaren als stortplaats werd gebruikt als voorloper van de Hoge Maai verdween ook dit fortje voor de uitbreiding van de haven.
Het eerste fortje nabij de wijk Leugenberg is het meest intact gebleven.
